O ułatwieniach dla odwiedzających cmentarze i przyszłym ruchu turystycznym w rejonie zwycięskich walk Austro-Węgier w Wielkiej Wojnie, w tym o budowie schronisk dla podróżnych i inwalidów-opiekunów cmentarzy, myślano już podczas akcji budowlanej.
Rolę przewodnika miało spełniać opublikowane w 1918 roku albumowe wydawnictwo Die westgalizischen Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, w którym zamieszczono szczegółowe mapki oraz krótkie informacje o możliwościach dojazdu do cmentarzy, a na dołączonej do książki mapie w skali 1:200 000 specjalnie zaznaczono kolorem czerwonym drogi przejezdne dla samochodów. Zamierzano też wyróżniać dojścia do cmentarzy „znakami turystycznymi” (przynajmniej w przypadku Orłówki i Golcowa). Projekt znaku autorstwa Gustava Ludwiga (obelisk o podstawie trójkątnej i wysokości 6,5m) do cmentarza na Jabłońcu zachował się w Archiwum Narodowym w Krakowie.
Wykonanie i montaż specjalnie zaprojektowanych, ujednoliconych drogowskazów było chyba ostatnim odrębnym zadaniem w związku z budową cmentarzy wojennych i urządzaniem ich otoczenia.
W Archiwum Narodowym w Krakowie nie zachował się szczegółowy projekt, a jedynie przekreślony, niepodpisany i niedatowany szkic drogowskazu. Według rysunku miał on mieć wysokość około 2,65 m, tablica - ok. 40 x 30 cm, a szerokość słupa u podstawy – 25 cm.
https://images91.fotosik.pl/189/6babf78b4f5be611med.jpg
(Archiwum Narodowe w Krakowie, zbiór GW)
Ostatecznie wykonano wyższe słupy, a tablice większe, o zdecydowanie lepszych proporcjach.
https://images89.fotosik.pl/189/e914d2b61a3aa03cmed.jpg
Przegonina (Bodaki)
Jest też kilka dokumentów, dotyczących okoliczności umieszczenia drogowskazów.
1 czerwca 1918 roku rozesłano pismo, informujące o planowanej podróży inspekcyjnej od Koniecznej po Brzesko. Pod osobistą odpowiedzialnością kierujących poszczególnymi oddziałami uprzątania pól bitewnych, 44 wymienione cmentarze miały być gotowe nie tylko pod względem budowlanym, ale także obsiane i obsadzone, z zamocowanymi tabliczkami nagrobnymi i tablicami inskrypcyjnymi, z pomalowanymi elementami drewnianymi i metalowymi, a także z uporządkowanym otoczeniem. Miały też zostać ustawione niezbędne drogowskazy, które w stosownym terminie należało zamówić w Oddziale Uprzątania Pól Bitewnych nr VIII w Brzesku.
Kolejny rozkaz związany ze znakami cmentarnymi wysłano do wszystkich pięciu oddziałów 19 czerwca 1918 roku. Dotyczył on warunków transportu kolejowego drogowskazów wysyłanych przez Oddział VIII Brzesko i zaopatrzono go w szkic poglądowy (nie zachował się), pokazujący sposób podparcia słupa na czas transportu. Opisano też, jak bez szkody dla słupów należy je załadować, wyładować, przenieść i montować.
- Rozkaz ten polecam szczególnej uwadze (do przyjęcia i stosowania) kilku uczestnikom i obserwatorom tego Forum. Może się kiedyś przydać.
https://images90.fotosik.pl/353/1834e9595d108bbcmed.jpg
Ten punkt rozkazu wywarł na adresatach tak duże wrażenie, że krzyżyki montowano z bezsensownie dużym odstępem i niejeden sterczy tak do teraz.
https://images90.fotosik.pl/189/ad71a46407fc83cemed.jpg
Drogowskazy wykonywano ze zbrojonego betonu.
https://images91.fotosik.pl/189/2e3b857731fde377med.jpg
Składały się ze słupa (w dwóch nieznacznie różniących się wersjach) i owalnej tablicy z napisem w płycinie:
KRIEGERFRIEDHOF
CMENTARZ WOJSKOWY
№ …
ZUGANG - DROGA
https://images82.fotosik.pl/952/0bc71c56ada9b3bfmed.jpg
Chojnik
- Zestawienie "Zugang /droga" jest niezbyt fortunne. Dużo trafniejsze byłoby, także pod względem funkcjonalnym, słowo „dojście”.
Raporty z tego oddziału są mocno niekompletne. Jest meldunek z 10 marca o prowadzonych w Żabnie robotach warsztatowych (bez szczegółów), a od 27 kwietnia pojawiają się informacje o wykonywaniu drogowskazów (pomiędzy tymi datami raportów brak). Można więc przyjąć, że zaczęto je produkować wiosną 1918 r. Z 15 czerwca tegoż roku jest zapis, iż prace przy drogowskazach zakończono (zapewne słupy), a w kolejnych tygodniach (do ostatniego raportu z 20.07.1918) informuje się o wykonywaniu tablic i wysyłaniu drogowskazów.
Ile tych znaków wytworzono?
Na początku stycznia 1918 roku wszystkie odziały przedstawiły programy na kolejny, a zarazem ostatni rok swojej działalności. W sumie wymieniono w nich 157 drogowskazów.
W wielu przypadkach na jednej tablicy umieszczano więcej niż jeden numer cmentarny, ale np. w Błażkowej koło szkoły stoją obok siebie dwa znaki – jeden prowadzi tą samą drogą do cmentarza w Błażkowej (219), a drugi do Skurowej (229).
https://images92.fotosik.pl/190/08a10a4b44d38582med.jpg
Czasem do jednego cmentarza drogę wskazywało więcej słupów – nawet 3-4.
Można przypuszczać, że liczba wykonanych drogowskazów nie była mniejsza niż w planach. W raporcie z 7 lipca 1918 roku nadesłanym do Krakowa z oddziału VI z siedzibą w Tuchowie stwierdza się, że dotarły z Żabna dwa wagony z 53 sztukami kompletnych drogowskazów, a właściwie prawie kompletnych, bo brakowało 10 nakrętek.
W styczniu 1918 r. przewidywano w tym oddziale montaż 50 sztuk. Wygląda więc na to, że plan został minimalnie zmieniony. Już zresztą na pierwszy rzut oka widać, że korekty były niezbędne – chociażby cmentarz 147. Golanka, co prawda wówczas dobrze widoczny z drogi i linii kolejowej Tarnów – Stróże, niemniej położony przy bocznej drożynie i na pewno takiego drogowskazu wymagał.
W styczniowym programie prac Oddziału II (Jasło) brak jest znaku do cmentarza nr 29 w Siepietnicy, a drogowskaz stoi i ma się dość dobrze.
Zachowało się ich, w lepszym lub w gorszym stanie, około 50 czyli mniej więcej 1/3. Całkiem sporo, zważywszy że większość usytuowano przy drogach głównych i bocznych, które potem wielokrotnie poszerzano i w inny sposób modernizowano. Także ruch maszyn rolniczych (np. kombajnów) po drogach polnych drogowskazom nie sprzyjał. Nie były objęte ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków, zapewne nie trafiały też do ewidencji gminnej, a na ich zabytkowy charakter mało kto zwracał uwagę.
Przetrwały więc w bardzo różnym stanie. Wiele z nich jest zagrożonych nie tylko w związku z przebudowami dróg, ale też wskutek korozji zbrojenia i rozmaitych uszkodzeń mechanicznych. Większość znaków jest „spolonizowana”. Niemieckie wyrazy na ogół zacierano zaprawą, a w rejonie Jasła zadano sobie więcej trudu i je skuto. Podobno działo się to w okresie międzywojennym.
https://images89.fotosik.pl/189/2a9ca765ae592713med.jpg
Krempna
Podczas gdy jedni znaki niszczyli, inni je odtwarzali. Według mnie były trzy rodzaje kopii.
Najstarsza z nich powstała gdzieś na początku lat 90. w związku z remontami w Żegocinie i okolicy.
Od oryginału znaki te odróżniają się przede wszystkim znacznie mniejszą grubością tablicy i typowym kształtem litery S w słowie WOJSKOWY. Stanęły przy drogach prowadzących do cmentarzy 302.Żegocina, 304.Łąkta Górna, 305-307 Łąkta Dolna (wspólny) i 310.Leszczyna oraz bezpośrednio przy cmentarzu w Trzcianie (309). Jednego z tych znaków – w Leszczynie – nie ma już na swoim miejscu, ale, jak słyszę, nie został zniszczony tylko zdemontowany.
Kolejna forma została przygotowana w związku z remontami cmentarzy w rejonie Gorlic na 80. lecie bitwy (1995). W tym przypadku odróżnić kopie od oryginału jest bardzo łatwo, a mimo to, jak czytam w różnych miejscach, traktowane są jako powstałe w latach I wojny. Mają inne liternictwo, na tarczy nie ma napisu ZUGANG - DROGA, a cmentarz nie jest już WOJSKOWY ale WOJENNY, co zresztą jest zgodne z obowiązującą do dzisiaj ustawą z 1933 roku o grobach i cmentarzach wojennych.
Znaki tego typu umieszczono przy dojściach do cmentarzy 73.Szymbark-Łęgi, 74.Szymbark, 88.Gorlice-Sokół, 91.Gorlice-Korczak, 92. Gorlice-Stróżówka, 98. Gorlice-Glinik, 100.Kobylanka, 118.Staszkówka, 123.Łużna-Pustki i 130.Grybów oraz bezpośrednio przy cmentarzach 56.Smerekowiec, 57.Uście Gorlickie, 87.Gorlice-Nowodworze, 93., 95. i 97.Stróżówka.
Znak w Sokole całkiem niedawno został zniszczony przez samochód, a tablica cmentarza nr 92 (Gorlice-Stróżówka) jest przełamana.
- Wyodrębniam usytuowanie drogowskazów bezpośrednio przy cmentarzach, gdyż jest ono sprzeczne z zamiarami krakowskiego Oddziału Grobów Wojennych – znaki miały kierować na drogę do cmentarza - stąd napis ZUGANG-DROGA - i stawiane miały być tylko w miejscach niezbędnych.
https://images92.fotosik.pl/190/a734b9f6e778f365med.jpg
Blechnarka, 2006, końcowa kosmetyka
Jest szansa, że dwa drogowskazy zostaną przywrócone we właściwej formie na swoje miejsce - w Racławicach (nr 111), dziś skrócony do komicznej wysokości, i w Sękowej (nr 79) – złamany i leżący obok drogi.
https://images89.fotosik.pl/189/8b9ecdc641cdc779med.jpg
Racławice
https://images92.fotosik.pl/193/d1ec77acfefd15f7med.jpg
Sękowa
Ma być też ustawiony nowy drogowskaz do cmentarza 77 w Ropicy Ruskiej, do którego tablicę wykonał Tadeusz Knapik na kilka miesięcy przed śmiercią i przekazał ekipie Klubu Górskiego ORŁY, która społecznie zajmuje się tym cmentarzem. Tablica to też był Tadeusza społeczny wkład, jak wiele różnych prac wykonanych na cmentarzach w ostatnim ćwierćwieczu.
Forma do odlewania tablic trafiła w dobre ręce i została nieco zmodernizowana. Te same ręce przygotowują też formę do odlewania słupa. Zakładam, że pierwszy komplet zostanie zamontowany przy dróżce w Gładyszowie na cmentarz nr 61 Wirchne, bo też jest to sprawka tej samej ekipy.
http://austro-wegry.eu/viewtopic.php?f=54&t=123
Na koniec wspomnę jeszcze o jedynym w swoim rodzaju znaku przy dawniej dość istotnej drodze (dziś leśny parów) z Woli Nieszkowskiej do Leszczyny, wskazującym dojście do cmentarza na Wichrażu (Wola Nieszkowska nr 340).
https://images91.fotosik.pl/189/bd45c096eec0a236med.jpg
https://images91.fotosik.pl/189/3b723ad02cbce25fmed.jpg
Znak przez wiele lat leżał odwrócony napisem do ziemi i dopiero w ostatnich latach został postawiony do pionu. Tekst w języku polskim: DROGA DO CMENTARZA WOJENNEGO. Nie wiem kto i kiedy go wybudował. Zapewne było to w międzywojniu.