Nie wszystkie jednak elementy są z lat 1916-1918, nie wszystkie też powstawały podczas budowy za wiedzą nadzorujących prace.
Poniżej opisuję trochę przykładów, które, mam nadzieję, będą, viribus unitis, uzupełnione o kolejne.
Pomijam kwestię wcześniejszych niż cmentarze figur i kapliczek, czy też odmiennych od standardu nagrobków fundowanych już podczas wojny jak i później.
Część cmentarzy została założona tuż po przejściu frontu jako zaplanowane działanie zaplecza 4. armii, a niektóre przyozdobiono spontanicznie np. z inicjatywy załóg szpitali.
Spośród tych najstarszych pomników zachowało się kilka wkomponowanych w obiekty tworzone przez oddział majora Rudolfa Brocha, a pięć nadal stanowi główne akcenty architektoniczne cmentarzy.
Przykładem jest charakterystyczny pomnik na niedawno odnowionym cmentarzu w Stróżach.
https://images91.fotosik.pl/344/aa1c8b01372a2666med.jpg
Inicjatorem budowy był komendant stacji kolejowej w Stróżach Wenzel Reh, a projektantem - tyrolski rzeźbiarz Leopold Seeber.
http://images77.fotosik.pl/654/232c7a26f44dfe63med.jpg
(„Wiener Illustrierte Zeitung”)
Pisałem o tym niegdyś w wątku Pomnik w Stróżach:
viewtopic.php?f=54&t=133
Warto dodać, że później Leopold Seeber kierował pracami w kamieniołomie w Straconce, gdzie wykonano większość pomników na zachodniogalicyjskie cmentarze.
Równie nietypowy dla małopolskiego zespołu jest pomnik we Florynce.
https://images92.fotosik.pl/344/0cbdb6558a4f1643med.jpg
(Archiwum Narodowe w Krakowie, GW 61)
Broch i Hauptmann w Die Westgalizischen Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915 piszą o nim „pomnik wzniesiony przez wojsko”. W aktach Archiwum Narodowego w Krakowie można też znaleźć wzmiankę „istniejący pomnik [zbudowany] przez oddział bitewny”.
https://images90.fotosik.pl/344/7cccecb495978072med.jpg
Turul z bliska, przed konserwacją
Kolejny stoi na trochę dziś okrojonym cmentarzu w Bielczy. Zbudowany został przez żołnierzy niemieckich zapewne tuż po przesunięciu frontu na wschód. Zdjęcie znaleźć można w wydanym w Monachium w 1918 roku albumie Die 5. Reserve-Division im Weltkrieg, zawierającym fotografie wykonane podczas kampanii wojennej.
https://images89.fotosik.pl/344/9bd492920a11fc24med.jpg
Jest też w albumie, do którego stosunkowo niedawno podawany był link:
viewtopic.php?f=54&t=1462
Następny, niewielki pomnik z charakterystycznym krzyżem z łusek karabinowych, zachował się na cmentarzu nr 216 Sierakowice w Łukanowicach.
Zbudowany został jeszcze w trakcie walk pozycyjnych nad Dunajcem, tuż obok stanowisk bojowych, w których żołnierze byli przez ponad 4 miesiące.
Na przedniej ścianie coraz bardziej zacierające się napisy - krótka inskrypcja Für Gott, Kaiser und Vaterland 1915 i upamiętnienie jednostki, która pomnik zbudowała Errichtet k.k. 28. Ldst. Baon.
To najlepiej obfotografowany pierwotny cmentarz na tym terenie. Zdjęcie jest m.in. w zbiorach Austriackiego Archiwum Narodowego, a podpisano je „Oesterr. Heldengräber d. 4.Kaiser.Inf.Rgt. bei Tarnow”. Faktycznie na tym niewielkim cmentarzu pochowano 7 żołnierzy z TKJR. 1 i 3, PB.3, LstB.28.
Poniżej chyba mało rozpowszechniona fotografia ze wspomnień Karla Gögele Hinter den Fronten Galiziens. Feldkaplan Karl Gögele und sein Verwundetenspital. Aufzeichnungen 1914-1915 (Oprac. Monika Mader, Bozen 2016), o którym również nieco dalej:
https://images92.fotosik.pl/343/936a3f1bca2c6e5cmed.jpg
Piąty, wystawiony dla upamiętnienia Legionistów na cmentarzu nr 352 w Marcinkowicach poświęcony 30 maja 1915 roku, to obelisk z wmurowanymi w podstawę czterema szklankami szrapnelowymi.
Na kolejnych kilku cmentarzach starsze pomniki nie są głównymi akcentami, ale zachowano je i wkomponowano w całość założenia.
W Brzesku dawny pomnik to część muru oddzielającego cmentarz wojenny nr 276 od cmentarza żydowskiego, a krzyż tam umieszczony stał się zarzewiem sporu z gminą żydowską, został więc przeniesiony na piramidę utworzoną z kamieni pozostałych po innym, pierwotnym pomniku, a potem wrócił, niestarannie przyklejony, na pierwotne miejsce. Kto wie, czy to koniec jego wędrówek…
http://images77.fotosik.pl/800/40b5ac4c40573fa8med.jpg
http://images78.fotosik.pl/772/744cb1940c503fa1med.jpg
Szerzej na ten temat w wątku Pomnik w Brzesku, czyli krzyż nad kirkutem:
viewtopic.php?f=54&t=129
W Szczepanowie przed pomnikiem głównym zachowano starszy, zbudowany z cegły wkrótce po zakończeniu walk.
https://images92.fotosik.pl/345/a84af3540c5c2fe6med.jpg
rok 2004
https://images89.fotosik.pl/344/eac314e9192c3cb1med.jpg
rok 2019
W Borzęcinie dawny pomnik jest teraz jednym z dwóch bocznych elementów założenia, w którego centrum stoi cokół, niegdyś z wysokim z drewnianym krzyżem, typowym dla projektów Roberta Motki.
https://images92.fotosik.pl/345/e2be3998ee3e3004med.png
(link do albumu: http://www.magyarezredek.hu/hadtori-lea ... QVK2zlv4us )
Miejmy nadzieję, że przy najbliższym remoncie ( a ten jest pilny) krzyż zostanie odtworzony.
https://www.fotosik.pl/zdjecie/c52fb1c533a19374
https://www.fotosik.pl/zdjecie/e514c6f6a36cd7ae
(„Interessantes Blatt”)
Według gazety „Interessantes Blatt” był to pierwszy pomnik żołnierski wojny roku 1914-1915.
Budowę zainicjował kapelan Wenzel Tesař, który później zbudował też pomnik w Kamieniu-Steinau.
Nieco szerzej o borzęcińskim cmentarzu w wątku Rosyjski generał pochowany w Faściszowej:
viewtopic.php?f=46&t=103
Elementy pierwotnych pomników przetrwały na cmentarzach w Tarnowie, Rajbrocie, Zoni, Wał-Rudzie czy Zaborowie.
W 2010 roku na cmentarzu nr 202 Tarnów-Pogwizdów (wydawało się wówczas, że wkrótce będzie odtwarzany), odkopano płytę, która pod warstwą ziemi przeleżała od lat 60., gdy cmentarz zdewastowano, przekształcając w teren zielony.
https://images90.fotosik.pl/343/4b5f15b037efcfb9med.jpg
Wymiary, a zwłaszcza grubość, są imponujące - 198 x 100 x 17 cm.
https://images89.fotosik.pl/343/eedf18a68d11fec0med.jpg
https://images91.fotosik.pl/343/e409b13513ceb5b0med.jpg
AUF DIESEM FELDE DER EHRE
RUHEN 472. TAPFERE HELDENSÖHNE
DER K.K. ÖST.-UNG. ARMEE DIE DEN
HELDENTOD IM KÄMPFE FÜR
KAISER UND VATERLAND FANDEN
1914-1915
(Na tym polu chwały spoczywa 472 dzielnych bohaterskich synów c.k. armii austro-węgierskiej, którzy ponieśli bohatersko śmierć w walkach za cesarza i ojczyznę 1914-1915.)
Zastanawia mnie w tym tekście sformułowanie K.K. ÖST.-UNG. ARMEE.
Ponieważ lista pochowanych na Pogwizdowie jest precyzyjna, więc można policzyć, że stan 472 pogrzebanych żołnierzy austro-węgierskich został osiągnięty w trzeciej dekadzie października 1914 roku, tak więc wszystko wskazuje, że płyta była zamawiana na 1 listopada tegoż roku. Jak widać, fundatorzy nie sądzili, że wojna skończy się tak szybko, jak przewidywano jeszcze kilka miesięcy wcześniej.
Dobrze znany jest odwiedzającym cmentarze charakterystyczny kamień wmontowany od zewnętrznej strony w mur w Rajbrocie (303).
https://images89.fotosik.pl/343/1184083c51e98ac9med.jpg
W tym przypadku napis mówi wszystko – pomnik zbudowali ku czci swoich towarzyszy żołnierze 4. armii. Niegdyś stał on pośrodku cmentarza, a jego zdjęcie zachowało się w Archiwum Narodowym w Krakowie.
https://images90.fotosik.pl/343/85f5975024af0ffbmed.jpg
(ANK, GW 61)
Bardzo podobny pomnik był też na niedalekim cmentarzu nr 340 w Woli Nieszkowskiej (Las Wichracz). Zdjęcie można znaleźć w zbiorach Austriackiego Archiwum Narodowego.
https://www.archivinformationssystem.at ... 0&SQNZNR=1
Kurat Gögele przytacza inskrypcję: Errichtet in treuem Gedenken an die Kameraden von der IV. Armee.1914.
Identyczny napis był też na cokole pomnika w sąsiedniej Zoni (341), który Karl Gögele również odwiedził w kwietniu 1915 roku. Tablica, podobnie jak w Rajbrocie, trafiła na zewnętrzną stronę muru, a w dodatku została uszkodzona przy montażu drewnianego krzyża.
https://images92.fotosik.pl/343/5644dedd1ad85542med.jpg
Zdjęcie pomnika w Zoni znajduje się w zasobach Austriackiego Archiwum Narodowego:
https://www.archivinformationssystem.at ... 0&SQNZNR=1
Zapewne mniej znana jest fotografia zamieszczona we wspomnieniach Karla Gögele.
https://images92.fotosik.pl/343/5c4768dbf8eb4203med.jpg
- Dopisane 7.12.2024 - tekst w tej części zmieniłem, gdyż wcześniej mylnie identyfikowałem zdjęcie z cmentarzem w Woli Nieszkowskiej.
- Ksiądz Gögele podaje w swoich wspomnieniach, że te dwa cmentarze utworzył Oberstabsarzt Hladik. To doktor medycyny i filozofii Jaroslav Hladik, autor podręcznika higieny wojskowej, od 1913 roku Oberstabsarzt I klasy (pułkownik), a wówczas w komendzie etapowej 4. armii i lekarz w szpitalu wojskowym w Bochni. Uczestniczył także w ekshumacjach żołnierzy w okolicy Bochni.
Według ówczesnej prasy, cmentarz utworzyli żołnierze zakładu sanitarnego 41. dywizji Honvedu, który działał tu od 21.12.1914 do 9.02.1915. Pochowanych w tym czasie żołnierzy uczczono tablicą z napisem w języku polskim i węgierskim o treści (w tłumaczeniu z niemieckiego): Tu spoczywa 59 bohaterów z 41. królewsko-węgierskiej dywizji Landwehry, którzy chwalebnie walczyli w bitwie nad Dunajcem i przelali swą krew za ojczyznę.
Według innych wzmianek gazetowych cmentarz zbudowali żołnierze pilzneńskiego 7. pułku Landwehry bądź Landsturmu, tworząc obok dwóch młodych brzóz kamienną piramidę z brzozowym krzyżem i napisem, zapewne w języku niemieckim:
W doli i niedoli, w potrzebie i śmierci – cześć i pamięć poległym bohaterom.
Natomiast na ścianie piramidy od strony wejścia miał być napis:
Hier ruhen gefallene Krieger des 219. deutschen Reserveinfanterieregiments, des 4. Tiroler Kaiserjägerregiments, des 30. Landwehrinfanterieregiments und des 23. Landsturmmarchbataillons. errichtet vom Landwehrinfanterieregiment Nr. 7 Pilsen.
A w innej relacji: Hier ruhen Helden vom 219. deutsch. R.I.R. - 41. Honved-Division - 4.T.K.J.R. - 30.F.J.B.- 23.Landst.M.B – Ehre ihrem Andenken. Errichtet von Landst. I.R. "Pilsen" Nr.7 1914/15.
Na jednym z kamieni cokołu pomnika czytelny jest fragment daty – 14/.
https://images92.fotosik.pl/343/6709dc7c31a46e8amed.jpg
Wiem, że w pewnej bogatej kolekcji jest dobre zdjęcie tego cmentarza wykonane około 1915 roku.
- 22 kwietnia 1915 roku, a więc na 10 dni przed przełamaniem, w Wał-Rudzie odbyły się uroczystości. Wzięli w nich udział oficerowie i żołnierze obu armii, a oddziały honorowe utworzyły dwa plutony strzelców cesarskich (Landesschütze), pluton niemieckiego pułku rezerwowego (z orkiestrą) i pluton czeskiego Landsturmu. Mszę odprawił kapelan austriacki w asyście kapelana niemieckiego i proboszcza Władysława Mendrali z pobliskiej Zabawy. Obydwaj kapelani wojskowi wygłosili przemowy, przemówił też brygadier płk. Karl Petersilka, a po nim, jak to po artylerzyście – także działa.
https://images91.fotosik.pl/343/410eb9bc8eaaf04bmed.jpg
Na koniec tej części jeszcze nagrobek, który wprawdzie stoi poza obrębem cmentarza, ale prawdopodobnie jest z nim związany.
Obok przebudowanego niewielkiego cmentarza w Brzeziu znajduje się kamienny nagrobek z częściowo zatartą tablicą z danymi pochowanego.
https://images89.fotosik.pl/343/111ab040658e1c9emed.jpg
Natomiast całkiem nieźle czytelna jest inskrypcja przy podstawie, bardzo podobna do tych na pierwotnych pomnikach cmentarnych:
https://images91.fotosik.pl/343/0660a656fede076amed.jpg
Gewidmet von Kameraden der k.k. Gendarmerie Abteilung No. 21.
- Dopisane.
Jednak nagrobek ten nie ma związku z wojną. W dokumentacji konserwatorskiej cmentarza sporządzonej w 1993 roku znajduje się odpis teraz już mocno zatartej inskrypcji w płycinie nagrobka.
Wynika z niej (po skorygowaniu pewnych oczywistych pomyłek), że pochowany jest tu Philipp Schneider (1807-1894), dowódca posterunku żandarmerii.
Elementem, który powstał z inicjatywy jeńców pracujących przy budowie cmentarza i użytym przez architekta, jest prymitywny krzyż odkuty w jednym kamieniu ustawiony na mogile masowej w Kamionce Małej na Orłówce, o czym piszą Broch i Hauptmann w dziele Westgalizische Heldengräber.
https://images89.fotosik.pl/345/72c709f9e5442443med.jpg
Jest też sporo innych znaków pozostawionych przez jeńców.
Nie ma wątpliwości, że napis na cmentarzu w Bodakach-Przegoninie pozostawili żołnierze włoscy:
https://images90.fotosik.pl/343/a5b87c63c898f779med.jpg
Nie jest zresztą jedyny na tym cmentarzu:
https://images91.fotosik.pl/343/c9cede8b4181b5d9med.jpg
https://images92.fotosik.pl/343/1d7df09cc699ec42med.jpg
Włoski ślad – i to z wyraźnym przesłaniem – znaleźć można na cmentarzu w Bieczu (106):
https://images89.fotosik.pl/343/d97065f5f75ffce4med.jpg
Napis ITALIA jest również na cmentarzu nr 195 w Szczepanowicach (Rzuchowej), a zapewne także spod ręki włoskiego kamieniarza wyszła data 1917 i szarotka na kamieniu obok.
https://images91.fotosik.pl/343/ed8b7c11f9e4bf47med.jpg
- Mniej prawdopodobne, że był to któryś z zajętych przy budowie żołnierzy austriackich. A może, co jeszcze mniej prawdopodobne, polski góral? W końcu, o czym chyba dotychczas nie wspominano, na tym terenie działał przy tworzeniu cmentarzy rzeźbiarz z akademickim wykształceniem, uczeń Laszczki i Mehoffera, tytularny kapral Stanisław Gąsienica-Sobczak „Johym”.
https://images89.fotosik.pl/343/a71780030debe358med.jpg
W języku rosyjskim jest również napis na cmentarzu nr 78 w Ropicy Ruskiej – to prawdopodobnie wyraz „pamiatni”.
https://images91.fotosik.pl/343/b5161a1ea4928cc5med.jpg
Niewątpliwie tablica zamontowana na starszej kapliczce cmentarza w Tarnowcu (180) jest również inicjatywą jeńców rosyjskich, przy czym w tym przypadku musiało to już być za zgodą ich nadzorców.
Stan przed konserwacją
https://images92.fotosik.pl/343/2c4a716c93cdfa5amed.jpg
i po
https://images91.fotosik.pl/343/24c63b11aa6044c4med.jpg
Najlepsze duszy porywy oddajemy ojczyźnie. Żołnierze! Polegliście bohaterską śmiercią wierni po grób.
- Tak na marginesie – los jeńców był, rzecz jasna, ciężki – ale mieli np. ściśle określone godziny pracy i przerwy. Niewiele też brakowało, by w Wadowicach z inicjatywy i składek jeńców rosyjskich powstał nie byle jaki pomnik upamiętniający ich zmarłych w tamtejszych szpitalach pobratymców.
- Więcej: viewtopic.php?f=54&t=1632
Na Pustkach w Łużnej postanowił upamiętnić swoją pracę jeden z poddanych cesarza Austrii z zachodniego krańca Galicji:
https://images91.fotosik.pl/343/251aeb2293d03187med.jpg
Na pamiątke z roku wojny 1914-16 Chrobak J murowoł 6/XI
I z drugiej strony kamienia.
https://images90.fotosik.pl/343/b116292411af6a86med.jpg
Od Białej Lipnik
A na wzgórzu 419 w Dąbrówce Szczepanowskiej (Lubczy) Zgsf. Karl Schwate (Steinbildhauer), który odkomenderowany został do pracy w oddziale tarnowskim 8 marca 1918.
https://images90.fotosik.pl/343/31f0e72dcbf17527med.jpg
Czasem śladem jest tylko data, jak na cmentarzach w Ropicy Górnej
nr 67
https://images90.fotosik.pl/343/d4f350972ffa1effmed.jpg
nr 78
https://images90.fotosik.pl/343/cd3c57d2b6200d50med.jpg
albo pod szczytem Magury Małastowskiej (58)
https://images91.fotosik.pl/343/8762dcf9c55f6485med.jpg
lub niezbyt czytelne znaki, ale niewątpliwie ludzką ręką zrobione, jak na cmentarzu w Bieczu (106).
https://images90.fotosik.pl/343/cb56066f95e6e8e3med.jpg
A już dziełem natury, choć celowo wykorzystanym, jest głaz w Ropicy Górnej (78)
https://images90.fotosik.pl/343/87d83a2b224104c6med.jpg
Ciekawy jest też przykład z cmentarza w Biesnej – napis, z którego wyraźnie czytelna jest nazwa Gorlice, najpierw wykuto, a dopiero potem kamień wmurowano.
https://images90.fotosik.pl/343/6882998e5ca58e28med.jpg
Prawdopodobnie w czasie budowy zostało wyryte w betonie nazwisko w Rzepienniku Strzyżewskim
https://images90.fotosik.pl/343/74841a28e4bd5dcamed.jpg
Niespodzianką jest niewielka rzeźba w Bobowej (133)
https://images90.fotosik.pl/343/f8150d2975b7286cmed.jpg
Nietypowymi elementami są też te niewidoczne nie tylko na pierwszy rzut oka.
Na Beskidku do 2015 roku, gdy po kilkudziesięciu latach tablica z inskrypcją rozpoczynająca się od słów In reiner Höhe… wróciła ze wschodniej strony wieży na połać frontową, zobaczyć można było niewielką piaskowcową tablicę z datą. Teraz pozostały zdjęcia.
https://images92.fotosik.pl/343/c0af7fe9fc986905med.jpg
A na Rotundzie wewnątrz środkowej wieży jest kamień, od którego zapewne wszystko się zaczęło.
https://images89.fotosik.pl/343/ca8b54b81525e941med.jpg
Różne napisy i znaki pozostawiają też odwiedzający cmentarze. To niestety najczęściej pojawiające się ślady i mam nadzieję, że mój wpis nie spowoduje przyrostu tego rodzaju twórczości.
Niektóre mają już swoje lata:
https://images92.fotosik.pl/343/8d11b770bf005da9med.jpg
Konieczna - Beskidek (46)
https://images90.fotosik.pl/343/008aab34f31e0824med.jpg
Ropica Górna (78)
Trudno powiedzieć, skąd taka data w Kleciach (220):
https://images92.fotosik.pl/343/e829df3a1e48115dmed.jpg
Można też czasem znaleźć ślady pozostawione przez remontujących.
Najciekawszy jest na pomniku w Gładyszowie (55):
https://images89.fotosik.pl/343/0ad0547c8ecca12fmed.jpg
Przed wielu laty sprawę tę opisał na forum Beskidu Niskiego historyk, który i na naszym forum bywał:
http://beskid-niski.pl/forum/viewtopic.php?f=9&t=2510
Zdarzają się też napisy mniej estetyczne i w miejscach zupełnie nieodpowiednich, ale czasem będące jednak źródłem informacji, jak te w Koniecznej na Beskidku:
https://images92.fotosik.pl/343/46cf655f0aebdc78med.jpg
https://images91.fotosik.pl/343/abd5a4ec85ca06b5med.jpg
Prawdopodobnie i ta metryczka w Zagórzanach to ślad remontu:
https://images92.fotosik.pl/343/343b7a26ac48f672med.jpg